Từ Thức (VNTB)
Tại sao cái tôi, cái ‘’égo‘’ của người Việt lớn
thế? Tôi gặp không biết bao nhiêu người vỗ ngực, tự cho ḿnh là vĩ
nhân. Không phải chỉ vỗ ngực, c̣n trèo lên nóc nhà gào khản cổ: tôi
giỏi quá, tôi phục tôi quá, tại sao tôi tài ba đến thế?
Một lần ngồi nhậu với 5 ông , có cảm tưởng ngồi với 5 giải Nobel văn
chương. Những ông như vậy, nhan nhản. Nói "ông", v́ hầu như đó là
một cái bệnh độc quyền của đàn ông. Như ung thư vú là bệnh của đàn
bà.
In một hai cuốn sách tào lao tặng bố vợ, nghĩ ḿnh ngồi chung một
chiếu với Marcel Proust, Victor Hugo. Làm vài bài thơ, câu trên (vần
hay không) với câu dưới, nghĩ ḿnh là Beaudelaire, Nguyễn Du tái
sinh. Lập một cái đảng có ba đảng viên, kể cả em gái và mẹ vợ, nghĩ
ḿnh là lănh tụ, ăn nói như lănh tụ, đi đứng, tắm rửa như lănh tụ.
Viết vài bài lăng nhăng, đầu Ngô ḿnh Sở, nghĩ ḿnh là triết gia,
trí thức, sẵn sàng dẫn dân tộc đi lên (hay đi xuống). Học gạo được
cái bằng (chưa nói tới chuyện mua được cái bằng), nghĩ ḿnh đă kiếm
ra điện và nước nóng.
Một ông bạn in một tấm danh thiếp khổ lớn, dầy đặc những chức tước,
trong đó có "nhà nghiên cứu". Những người quen không biết ông ta
nghiên cứu cáí ǵ, lúc nào. Tôi đáng nhận là nhà nghiên cứu hơn, v́
thỉnh thoảng vẫn vào Google t́m mẹo trị mắc xương cá, hay cách nấu
canh hẹ tầu hũ.
Nghĩ cũng lạ, cái TÔI to tổ bố ở một xứ như VN. VN, xứ của văn hoá
Phật giáo, một tôn giáo coi cái ngă là hư cấu, cái tôi không có
thực. Nơi chịu ảnh hưởng Lăo giáo, những người đă ra suối rửa tai
khi nghe thiên hạ nhắc tới tên ḿnh. Nơi người công giáo thực hành
đạo nhiệt thành, và Công giáo coi vị tha, nghĩ tới người khác, là
đức tính hàng đầu.
Không lẽ người Việt không hiểu tôn giáo ḿnh đang theo?
Có ai đă gặp một người Nhật vỗ ngực: tôi, tôi, tôi. Nói chuyện với
người Nhật, trong những cơ hội hơi chính thức, chưa ǵ họ đă mang
giấy bút ra ghi chép. Làm như những điều bạn nói là khuôn vàng,
thước ngọc.
Nước Việt nghèo, chậm tiến, lạc hậu. Đáng lẽ người Việt phải khiêm
nhượng, biết người, biết ḿnh. Nhưng không, trong tự điển cá nhân
của người Việt không có chữ khiêm tốn. Nhiều lần tôi gân cổ căi với
bạn bè, về nhà nghĩ: không chừng nó có lư. Tại sao không nh́n nhận
ngay? Bởi v́ cái tôi nó lớn quá.
Ở đâu cũng có những cái tôi, nhưng ở người Việt, nó đạt một tỷ số
đáng ngại. Mỗi lần, hiếm hoi, gặp một người đồng hương có khả năng
nhưng khiêm tốn, tôi nghĩ bụng: ông nội này mất gốc rồi.
Thảo luận với người Việt rất khó, v́ ai cũng nghĩ là ḿnh nắm chân
lư trong tay. Nghĩ khác là xúc phạm ông ta, xúc phạm Chân lư, bôi
nhọ sự thật. Phải căm thù, phải tiêu diệt, phải triệt hạ, phải tố
cáo, chụp mũ.
Cái tôi lớn, phải chăng đó là nét đặc thù của một dân tộc đầy tự ti
mặc cảm? Trong cái kiêu hănh lố bịch của người "mang dép râu mà đi
vào vũ trụ" có cái tự ti của những người vẫn mang dép râu ở thế kỷ
20, 21.
Trong y học, égocentrisme là một cái bệnh, pathologie. Và trong 9
trên 10 trường hợp, những người có mặc cảm tự cao, tự đại (complexe
de supériorité) là để che đậy tự ti mặc cảm (complexe
d’infériorité).
Những người có thực tài rất khiêm nhượng, v́ họ không so sánh với
người khác. Họ so sánh ḿnh với ḿnh, so sánh ḿnh hôm nay với ḿnh
hôm qua, so sánh tác phẩm mới với tác phẩm cũ của chính ḿnh. Và
thường thường thất vọng.
Khi một nghệ sĩ thoả măn với tác phẩm của ḿnh, anh ta hết là nghệ
sĩ. Anh ta không t́m ṭi nữa, anh ta về hưu. Như một công chức, một
tài xế xe đ̣ về hưu.
Thomas Edison nói nếu hài ḷng với đèn dầu, t́m cách cải thiện đèn
dầu, sẽ không bao giờ kiếm ra điện. Người Việt ta dễ thoả măn quá,
dễ kiêu hănh quá, dễ "tự sướng" quá. Hậu quả là cái ǵ của ta nó
cũng nho nhỏ. Cùng lắm là xinh xắn, dễ thương, nhưng đồ sộ, vĩ đại
th́ không có. Không thể có. Tham vọng nhỏ, thành quả nhỏ.
Pablo Picasso khi thành công, được ca tụng ở "période rose" (thời kỳ
hồng), nếu thỏa măn, sẽ không có "période bleue" (thời kỳ xanh). Nếu
thoả măn với "période bleue" sẽ không có tranh trừu tượng, đưa hội
họa đi vạn dặm. Một giai thoại: Picasso mời bạn bè ăn tiệm. Cuối bữa
ăn, gọi tính tiền. Chủ tiệm nói xin miễn chuyện tiền bạc, được tiếp
Picasso là hân hạnh rồi. Pablo vẽ vài nét trên tấm khăn phủ bàn,
tặng chủ tiệm. Ông này nói xin maître kư tên. Picasso trả lời: tôi
chỉ trả bữa cơm, không muốn mua tiệm ăn.
Nếu Picasso là người Việt, sẽ thấy đời ḿnh đă quá đủ để thoả măn:
vua biết mặt, chúa biết tên, chữ kư đáng ngàn vàng, chỉ việc ngồi
hưởng và chiêm ngưỡng dung nhan ḿnh. May mắn cho hội họa, ông ta là
người Tây Ban Nha, hỳ hục t́m ṭi cho tới chết.
Mỗi lần nghe, hay coi Jean Marie Le Clézio, Patrick Modiano trong
những chương tŕnh văn học trên France Culture, hay trên France 5,
ít người nghĩ họ đă chiếm giải Nobel Văn chương.
Họ khiêm nhượng, ngập ngừng, do dự, gần như cáo lỗi sắp sửa nói
những điều tào lao.
Le Clézio, Nobel 2008, khoanh tay, chăm chú nghe một tác giả vừa
chân ướt chân ráo vào nghề, nói về một cuốn sách đầu tay. Modiano,
Nobel 2014, t́m chữ một cách khó khăn, ngượng ngập, ít khi chấm dứt
một câu, như muốn nói: thôi, bỏ qua đi, những điều tôi muốn nói
chẳng có ǵ đáng nghe. Ông ta thực sự ngạc nhiên không hiểu tại sao
có người nghĩ đến ḿnh để trao giải. Ông ta nói có người đọc sách
của ḿnh đă là một phép lạ.
Những năm đầu ở Pháp, có thời tôi cư ngụ Rue Marcadet, Paris. Bên
cạnh là một cặp vợ chồng già, hiền lành, b́nh dị như một cặp thư kư
hay công nhân về hưu. Mỗi lần gặp ở thang máy, bà vồn vă chào, hỏi
thăm đủ chuyện. Thỉnh thoảng ông mời vào nhà, uống trà, hỏi chuyện
về Phật giáo mà ông nói đọc nhiều, nhưng có điều không hiểu. Thí dụ
ông muốn so sánh khái niệm về Niết bàn của Phật giáo với thiên đàng
của Thiên Chúa giáo.
Ông là một người công giáo thuần thành, nhưng muốn t́m hiểu về những
tôn giáo khác.
Tuyệt nhiên không bao giờ ông bà nói về ḿnh. Nếu không coi TV, chắc
không bao giờ tôi biết bà là Yvonne Loriot, danh cầm hàng đầu của
Pháp, chiếm giải nhất 7 lần khi học ở Conservatoire de Paris, trước
khi trở thành một giáo sư âm nhạc có uy tín.
Ông là Olivier Messaien, một trong những tác giả nhạc cổ điển lớn
nhất của hậu bán thế kỷ 20. Rất nhiều các nhạc sư, nhạc trưởng nổi
tiếng ở Âu Châu, như Pierre Boulez, Iannis Xenakis hănh diện là đệ
tử của ông. Tác phẩm opéra "Saint-Francois d’Assise" của ông được
tŕnh diễn trên khắp thê giới, được đón nhận như những tác phẩm của
Mozart, Beethoven.
Ông bà sống trong một căn nhà b́nh dân, ăn uống đơn giản như một cặp
vợ chồng nghèo... Tiền bản quyền nhạc đem tặng - một cách kín đáo -
các hội từ thiện, hay giúp trùng tu nhà thờ Notre Dame de Lorette
gần nhà. Những lúc rảnh rỗi, bà theo ông vào rừng, thu thanh để
nghiên cứu tiếng chim hót.
Ai biết hai ông bà già, lễ độ, gần như vụng về, xếp hàng mua ổ bánh
ḿ, là những nhân vật chiếm chỗ lớn trong bất cứ một tài liệu nào về
âm nhạc cổ điển cận đại, tuần trước c̣n là thượng khách của hoàng
gia Thụy Điển.
Khi nào ta có những người như Modiano, Le Clézio, Messaien - chưa
nói tới tài năng, chỉ nói tới thái độ khiêm tốn – VN sẽ là một dân
tộc trưởng thành. Trong khi chờ đợi, chúng ta tiếp tục leo lên nóc
nhà, gào: tại sao tôi tài giỏi quá như vậy. Khi gào mỏi, leo xuống,
đóng áo thụng vái nhau.
Đó cũng là một tṛ vui, nếu hậu quả không nghiêm trọng. Chúng ta đều
đồng ư với nhau là đất nước đang trên bờ vực thẳm, không thể nhẫn
tâm khoanh tay nh́n. Nhưng chúng ta không ngồi nổi với nhau, v́ cái
TÔI nó lớn quá. Lớn hơn cả vận mệnh dân tộc.
Tu Thuc
(Paris, tháng 10. 2017)