Những mảnh đời dang dở

NHỮNG MẢNH ĐỜI DANG DỞ - Phần 6

NGƯỢC DÒNG THỜI GIAN - TÌM VỀ NGUỒN CỘI

Tôi sinh ra và lớn lên ở miền Nam, nhưng từ bé Bố đã kể cho tôi nghe về một miền quê nghèo với cuộc sống cần cù lam lũ của người dân miền Bắc, những hình ảnh đó và câu chuyện sau đây càng làm cho tôi mến yêu quê cha đất tổ.

Rời quê nghèo đầu thập niên 30's lên Hà Nội tìm kế sinh nhai và học lấy một nghề chuyên môn như ông bà ta thường nói “Nhất nghệ tinh, nhất thân vinh”. Đến đầu thập niên 40's, để mẹ và hai anh tôi ở lại quê nhà, Bố tôi vào Nam lập nghiệp. Sau gần mười năm xa cách, Bố Mẹ tôi đoàn tụ, anh chị em chúng tôi tiếp tục ra đời và lớn lên ở miền Nam.

Thuở bé tôi học tại trường tiểu học Trương Minh Ký, sau đổi thành Nguyễn Thái Học, Trung học tại trường Nguyễn Trãi, sau đó là Đại học Khoa Học Sài Gòn.

Như hầu hết các thanh niên thời chiến, năm 1968 sau trận Tết Mậu Thân chúng tôi phải làm quen với súng ống qua chương trình Quân Sự Học Đường. Bị động viên vào đầu năm 1972 mùa hè đỏ lửa, tôi khoác lên người bộ áo rằn ri sọc ngang Thủy Quân Lục Chiến, trấn đóng tuyến đầu Quảng Trị cổ thành cho đến đầu năm 1975, từ giã màu áo hoa rừng để tròng vào người bộ áo tù sọc dọc, còn được gọi là quần áo sọc dưa, từ đó được học thêm nhiều điều cay đắng cũng như những sự nhẫn nại và chịu đựng trong đời.

Từ Thuận An về căn cứ La Sơn, ra cây số 17 Phong Điền đến Lao Bảo Khe Sanh, về Cồn Tiên Ái Tử, và cho đến cuối tháng 9 năm 1977, một buổi sáng vào Thu, trên đoàn xe Molotova khoảng 20 chiếc hướng về phương Bắc trên Quốc Lộ 1, hơn 400 anh em chúng tôi thuộc đoàn 76 cải tạo (tù ngụy) được đưa ra Bắc trong công tác lao động xã hội chủ nghĩa, vét đập Đô Lương, tỉnh Hà Tĩnh và khai quang lòng hồ sông Mực, huyện Nông Cống, tỉnh Thanh Hóa.
Nhìn những ánh mắt ngỡ ngàng thương xót của người dân miền Nam, dõi theo đoàn xe chở chúng tôi ra Bắc, anh em chúng tôi đâm ra xốn xang lo lắng, có lẽ họ linh cảm một điều bất hạnh nào đó sẽ đến với chúng tôi.
Qua khỏi thị trấn Đông Hà, đoàn xe tiến đến cầu Hiền Lương, một chiếc cầu nhỏ bắc ngang sông Bến Hải trên vĩ tuyến 17.
Chiếc cầu trở thành nổi tiếng trong lịch sử vì đã là một địa điểm mà các thế lực từ thực dân Pháp, tư bản Mỹ đến cộng sản Nga Hoa đã dùng để chia cắt dân tôi hơn 20 năm. Xe bắt đầu lên cầu, nước sông Bến Hải trong xanh nhưng tôi cảm thấy một luồng khí lạnh thấm vào hồn. Cầu Hiền Lương theo tôi nghĩ nên được đổi tên là cầu Thê Lương vì nó đã ngăn cách Bắc Nam, làm cho hơn hai triệu đồng bào tôi phải bỏ mình trong cuộc chiến.
Tôi mường tượng ra hình ảnh sau hiệp định Geneve 20/7/1954, từng đoàn người lũ lượt qua cầu vào miền Nam mặc cho sự ngăn cản của chính quyền miền Bắc cả ngày lẫn đêm. Lời nhạc trong bài hát “Chuyến đò vĩ tuyến” của Lam Phương làm xúc động tâm hồn, “Sao ta lìa cách bởi dòng sông bạc đôi màu...”.
Dòng nước sông không bạc, mà cũng chẳng đôi màu, chỉ có chăng màu máu và nước mắt mà dân tôi phải đổ ra hơn 20 năm chia cắt. Người nhạc sĩ trẻ miền Nam đã linh cảm hai màu này chăng?
Đến bờ Bắc của cầu Thê Lương, tôi thật sự cảm động thấy như mình đang ngược dòng thời gian trở lại thời trước năm 1954, quốc lộ 1 ở miền Bắc nhỏ hẳn lại, các xóm làng hai bên đường tiêu điều, thưa thớt, nghèo nàn, dân miền Bắc ốm o, tiều tụy, khô héo như cây thiếu nước, đồng ruộng xơ xác, hoang tàn, chẳng thấy bóng trâu bò, gia súc.
Đoàn xe chở chúng tôi chạy suốt buổi trưa trên quốc lộ 1 hướng về cảng Đồng Hới, dọc đường chúng tôi được dừng nghỉ giải lao và trút bớt bầu tâm sự mang nặng trong người. Cảng Đồng Hới tôi được học trong Địa Lý là một hải cảng khá lớn ở miền Trung, thật sự lại quá bé nhỏ lạc hậu so với các hải cảng nhỏ ở miền Nam mà tôi được biết, tàu bè nhỏ bé thưa thớt, bến cảng có vẻ tiêu điều, có lẽ hậu quả của những trận bom từ thời Mỹ tấn công miền Bắc vẫn còn là một gánh nặng cho người dân cảng đến bây giờ.
Rời Đồng Hới, chúng tôi trực chỉ thành phố kỹ nghệ Vinh và đến thành phố vào khoảng 2 giờ 30 chiều. Gọi là thành phố nhưng Vinh chỉ vào khoảng một tỉnh lỵ nhỏ ở miền Nam. Những ngôi nhà chung cư do Đông Đức xây cất vào những năm 60's quá nhỏ và thiếu vững chắc, không được như khu chung cư Nguyễn Thiện Thuật, Sài Gòn. Đường phố thưa thớt người đi lại, không có những khu phố thương mại dọc theo quốc lộ như các tỉnh lỵ miền Nam, vì xã hội chủ nghĩa không được làm ăn cá thể, không có những cửa hàng tư nhân, lưa thưa vài cửa hàng quốc doanh, vài trụ sở của hợp tác xã, đường phố buồn tẻ, không thấy các bảng quảng cáo, thiếu vắng những màu sắc tươi mát, quần áo chủ yếu là màu nâu, đen, trắng, kaki vàng của công an và xanh lá cây của bộ đội, chỉ chưa đầy mười phút đoàn xe đã ra khỏi thành phố Vinh.

Trực chỉ hướng Bắc trên quốc lộ 1, khoảng hơn 4 giờ chiều chúng tôi đến Đèo Ngang. Sau hơn 15 phút leo dốc, đoàn xe được dừng lại trên đỉnh đèo. Đèo Ngang không cao lắm, nhìn về hướng Đông là biển, trời và nước mênh mông, hướng Tây là núi chạy ra tới biển, hướng Nam là đường về khúc khuỷu gập ghềnh, hướng Bắc là đường đi xa xôi chưa đến, xế về hướng Tây Bắc là một ngôi làng nhỏ hoặc chợ làng. Tôi chợ nhớ tới bài thơ “Qua Đèo Ngang” của Bà Huyện Thanh Quan được học năm lớp 8.

"Bước tới Đèo Ngang bóng xế tà
Cỏ cây chen đá lá chen hoa
Lom khom dưới núi tiều vài chú
Lác đác bên sông rợ mấy nhà
Nhớ nước đau lòng con quốc quốc
Thương nhà mỏi miệng cái gia gia
Dừng chân đứng lại trời non nước
Một mảnh tình riêng ta với ta"

Hơn 400 anh em chúng tôi, 400 mảnh tình riêng nhưng không thể nói ra. Quay người nhìn về phương Nam, tôi cảm thấy như đi ngược thời gian về một trăm năm mươi năm trước, được trông thấy đoàn xe của Bà Huyện Thanh Quan đang ngược chiều trên Đèo Ngang, vượt qua chúng tôi trên đường từ Thăng Long vào Thuận Hóa để làm thầy giáo cho các con vua Minh Mạng. Từ bấy đến nay cảnh vật vẫn không hề đổi thay, dân tôi vẫn đói nghèo, lam lũ...
Trời hơi chập choạng tối khi chúng tôi đến Đô Lương, cắm trại trên một khu đất trống cách đó hơn nửa cây số. Mệt nhoài, đêm hôm đó nằm nghe dế kêu, tôi thả hồn vào giấc ngủ.

Buổi sáng đầu tiên ở miền Bắc sao im vắng lạ lùng. Tôi không nghe tiếng kẻng báo thức, có lẽ anh bộ đội trực ban chưa tìm ra một mảnh vỏ đạn để gõ hay sao đây? Hai ngày đầu chuẩn bị, chúng tôi được nhận dụng cụ, rổ rá, cuốc xẻng và những càng tải đất. Thời gian ở Đô Lương thật ngắn ngủi, tổng cộng chỉ khoảng hơn một tháng.
Chúng tôi phải gấp rút tiếp tay cùng thanh niên xung phong ở đây, mở rộng lòng kênh cho kịp mùa nước lũ ở sông Mã chảy về để tưới tiêu cho Đô Lương và hai huyện phụ cận. Đào, cuốc, gánh, tải đất đá từ lòng và hai bên bờ đập để đắp cao bờ đê, ba tuần làm việc ở Đô Lương rồi cũng chóng vánh trôi qua.
Một hôm tôi nhận nhiệm vụ trực khối, gánh cơm, nước cho các bạn ở hiện trường. Trên đường từ nhà bếp đến bãi, tôi gặp một toán thanh niên trẻ đang đào giếng, một cô gái trạc đôi mươi gọi tôi:
- Anh ơi! Anh gánh cái gì thế?
- Gánh nước cho các anh em ngoài bãi.
- Cho chúng em uống với.
Tôi dừng gánh lại cho mỗi người lấy một lon nước. Chắc đó chỉ là cái cớ thôi, vì tôi vừa đặt gánh nước xuống là các cô đã nhao nhao hỏi ngay:
- Anh ở đâu trong Nam thế?
- Sài Gòn.
- Trong ấy đẹp lắm anh nhỉ?
......
- Các bác với chị ấy có ra thăm anh không?
......
Họ hỏi tôi đủ thứ chuyện, tôi vui vẻ và thành thật trả lời. Một cô bé trẻ nhất trong đám thốt lên:
- Các anh trong Nam nói chuyện nghe lịch sự quá, chả bù với các đằng ấy ở đây!
Anh con trai, có lẽ là trưởng toán lên tiếng:
- Thôi, để anh ấy đi, các anh ngoài bãi đang chờ.
Tôi chưa kịp bước đi thì một anh bộ đội thuộc đoàn 76 bước về phía tôi và vẫy tay gọi:
- Anh làm gì thế, anh phản tuyên truyền đấy à?
- Tôi có làm gì đâu cán bộ. Họ xin nước, tôi chỉ cho mỗi người một ca thôi.
- Tôi thấy anh đứng đấy lâu lắm đấy nhé, anh có muốn kỷ luật thì tôi cho anh biết.
Tôi vội vã gánh đôi thùng nước và rảo bước đi. Anh bộ đội bám gót tôi hỏi:
- Anh ở đội nào, chiều nay anh biết tôi.
Giọng các cô gái nhao nhao nói vói theo:
- Anh ấy không có nói gì đâu, chúng em chỉ xin nước thôi.
Có lẽ các cô ấy không biết đã châm thêm dầu vào lửa. Suốt buổi tối hôm ấy tôi cảm thấy hơi lo vì lời hăm dọa của người bộ đội ban chiều, nhưng cuối cùng tự nhủ "việc gì đến cũng sẽ đến...". Tôi thấp thỏm hàng ngày chờ cú đòn thù cho đến khi rời khỏi Đô Lương, "việc gì qua cũng sẽ qua...", có lẽ anh bộ đội ấy đã quên chuyện này rồi.

Buổi chiều cuối cùng làm việc ở đập Đô Lương, nước được tháo vào. Nhìn lòng kênh dâng nước lên, chúng tôi cảm thấy vui lây với lòng dân ở ba huyện này, mong rằng năm nay và về sau họ sẽ đủ nước tưới tiêu, được mùa thu hoạch.
Tuần cuối cùng ở Đô Lương chúng tôi được nghỉ bồi dưỡng ba ngày để giặt giũ và chuẩn bị cho công tác kế tiếp vào Nông Cống, Thanh Hóa.

Sáng Chủ Nhật trước khi rời Đô Lương, tôi tình nguyện vào một toán mười người ra chợ huyện gánh rau quả cho Đội.
Chợ Đô Lương nhỏ bé, nghèo nàn, cũng như hầu hết những người dân tôi ở miền Bắc gầy gò chịu đựng. Trên con đường nhựa độc nhất chạy xuyên qua huyện, tôi thấy vài cửa hàng hợp tác xã bán những thứ hàng chẳng ra hàng, thế mà cũng phải có tem phiếu ưu tiên cho công nhân viên mới được mua, khó khăn như thế thì chừng nào mới đến lượt dân đen hoặc người tù. Cửa hàng ăn mậu dịch bán phở chỉ có vài người khách lèo tèo, có lẽ dân ở đây không thừa tiền ăn hàng, hoặc là ăn ở nhà ngon hơn hàng quán nên chẳng mấy ai buồn đến phở quốc doanh.
Theo chân anh cán bộ hướng dẫn vào trong chợ, trong khi chờ đợi anh ta mặc cả với các bạn hàng, tôi mon men đến một sạp gần đó hỏi nhỏ bà bán hàng: "Bác biết ở đâu có bán thịt gà, thịt vịt chỉ cho cháu?". Bà trả lời: "Làm gì có gà, vịt mà bán chứ anh!". Tôi đi rảo một vòng thì hết chợ, chỉ thấy khoai, sắn, thóc mà chẳng thấy gạo, vài hàng mì sợi khô, có lẽ từ một cửa hàng gia công trước mặt chợ đem vào. Chợ bán chủ yếu là rau quả, hàng gia vị thiếu thốn nghèo nàn làm tôi thấy mủi lòng!

Bài thơ “Chợ Phiên” tôi được học thuở bé, mới hừng đông đã kẻo kịt quang gánh, gà vịt, lợn bò, mà ở đây tôi chẳng thấy gì cả. Không mua được gì, tôi quay qua hàng bánh lá mua lấy vài cái bánh lót lòng để có sức gánh về.
Sau khi chất đầy gánh rau, tôi ra trước cổng chợ chờ cho đầy đủ anh em trong đội.
Ngay góc đường nơi chúng tôi đứng đợi có sạp hàng nước. Bà bán nước vối ngồi dưới một tấm liếp tranh, trên chiếc bàn tre xiêu vẹo có một cái lọ thủy tinh trong đựng vài chục chiếc kẹo vừng, một tủ kính nhỏ có vài gói thuốc lá xé dở, mỗi người khách dừng lại trả vài xu, bà lại lấy gáo khoáy vào lon nước rửa, rồi múc lấy gáo nước rót vào bát đoạn đưa cho khách.

Đầu óc tôi xoay vần, tôi đã được nhìn thấy cảnh này ở đâu đó, nhà văn Thạch Lam trong Tự Lực Văn Đoàn diễn tả cách đây 40 năm rồi mà sao vẫn không thay đổi, vẫn cái bàn xiêu vẹo, nồi nước vối, tấm liếp tranh, lọ kẹo vừng, tủ thuốc lá, chẳng lẽ bà bán nước vối ngồi ở đây từ bấy đến giờ?
Rảo mắt ngó qua phía bên kia đường, tai nghe tiếng chuông nhà thờ gần đó, tôi thấy có hai mẹ con trên đường đến nhà thờ. Bà mẹ khoảng hơn năm mươi tuổi, chị con gái xấp xỉ ba mươi, dắt nhau vào phía sau một thân cây to gần đó, mỗi người mang bên nách một gói giấy, đi chân đất. Mười phút sau họ bước ra từ sau thân cây, trên thân mỗi người bây giờ là một chiếc áo dài đen luộm thuộm còn hằn rõ nếp gấp; hai mẹ con đi guốc, gói giấy kẹp dưới nách, lầm lũi đi về phía nhà thờ. Tôi quay qua hỏi bà hàng nước:
- Ngoài này mỗi năm bác được mua bao nhiêu mét vải?
Bà trả lời:
- Mười năm nay có được mét nào đâu anh!
Sao lại có những cảnh đọa đày dân tôi thế? Chẳng lẽ cả cuộc đời họ cứ chờ đợi đến ngày Chủ Nhật đi lễ mới được mặc áo dài và mang guốc hay sao? Chiếc áo dài cũ kỹ, xấu xí, đôi guốc vông mộc mạc là cả một gia tài trong suốt cuộc đời họ à?

Trên đường về anh em chúng tôi im lặng, cái háo hức ra chợ xem thử dân tình không còn nữa. Quê tôi nghèo nàn quá! Dân tôi bất hạnh quá! Đất nước tôi bị đày đọa quá!
Nhớ lại bức thư một người chú của anh bạn, một "thương binh tự túc", từ miền Bắc gửi cho anh để động viên anh cố gắng học tập lúc ở Cồn Tiên. Tôi hỏi anh "tự túc" nghĩa là gì. Anh ấy trả lời, ông chú bị thương thời kháng Pháp, bị cụt cả hai tay nhưng không được hưởng trợ cấp, chỉ được ưu tiên không phải làm việc đồng áng, hàng ngày dùng đôi chân đạp guồng máy dệt để lấy công điểm, vừa đạp vừa ước mơ có được một chiếc xe đạp Phượng Hoàng cho cả gia đình có phương tiện đi lại. Đã gần hết thế kỷ 20 mà dân tôi vẫn còn những ước mơ tội nghiệp như thế đấy, cứ như những ước mơ trong tác phẩm “Con trâu cái” của tác giả Trần Tiêu ở nửa đầu thế kỷ 20.

Ngày tháng tiếp tục trôi, chúng tôi lại lên đường ngược dòng về phương Bắc. Sau cả một buổi sáng dằn xóc vì ổ gà, chúng tôi đến sông Gianh. Bờ sông thoai thoải, lòng sông rộng. Vì không có cầu, chúng tôi phải chờ qua phà. Không ai được xuống xe. Phà ra đến giữa sông; sông sâu nước chảy mạnh, gió thổi rát cả mặt. Lẫn trong gió tôi nghe như có tiếng kêu gào rên xiết của dân tôi trong cuộc Nam Bắc phân tranh gần 300 năm giữa hai dòng họ Trịnh - Nguyễn.

“Ôi sông Gianh tiếng oán hờn trong gió!”. Chưa có một dân tộc nào bị chia cắt nhiều lần và dài đăng đẳng như dân tôi. Phải chăng đó là một lời nguyền?

Tôi hồi tưởng lại câu chuyện ngắn của một chiến binh Thủy Quân Lục Chiến đăng trên nguyệt san Sóng Thần vào năm 1973, lời mở đầu: “Nếu huyền thoại về một người dân Hời nào đó đứng trên đỉnh Ba Lòng nhìn xuống cuộc Nam chinh của người dân Việt mà thốt lên lời nguyền vong quốc...”, có lẽ dân miền Trung nói riêng và cả dân tộc tôi nói chung phải hứng chịu tai ương của lời nguyền đó.

Tôi đã đi ngược thời gian suốt một chặng đường để trở về nhìn lại quê hương mà tôi ước mơ từ thuở bé, nhưng sao chỉ nhìn thấy toàn những đau thương đến với mọi người.

Đoàn xe trực chỉ Thanh Hóa, khoảng một tiếng sau chúng tôi rời quốc lộ 1 để đi về hướng Tây, xe đánh một vòng cung gần 180 độ. Tôi nhìn thấy mái phía sau của một ngôi nhà tương đối rộng, một nửa lợp tranh, một nửa mái ngói đỏ. Gần năm phút sau thì xe chạy qua trước mặt ngôi nhà đó, thì ra là trụ sở của một cơ quan huyện Nông Cống, nửa mái ngói phía trước đã phai màu, nửa còn lại đã bám rêu. Tò mò tôi hỏi anh bộ đội trên xe của chúng tôi sao lại có cái mái nhà lạ lùng như vậy.
Anh trả lời, "Thế đấy anh ơi, năm nào hợp tác xã Ngói phân phối bao nhiêu thì lợp bấy nhiêu". Tôi buột miệng nói thầm "Cơm độn khoai, độn sắn, độn bo bo. Nói độn Hán chẳng ra Hán, Nôm chẳng ra Nôm. Bây giờ mái nhà cũng độn nửa tranh, nửa ngói!".

Con đường vùng núi đất đỏ sình lầy hơn sau một cơn mưa không lớn lắm, tuy nhiên chúng tôi vẫn phải lấy những tấm ny lông được phát trước khi đi, trùm vội vàng cho khỏi ướt. Phía trước mặt vắng tanh, đồng không mông quạnh, phía sau những ngôi nhà đã nhỏ bé hẳn lại. Đoàn xe cứ tiếp tục lăn những vòng bánh rã rời mệt mỏi và chịu đựng, cũng như dân tộc tôi đã từng rã rời mệt mỏi và chịu đừng hàng bao nhiêu năm qua. Nhớ ngày ở Cồn Tiên, lần đầu chúng tôi đi công tác về phía đường cái, có anh bạn đi ngoài trại về kể lại cho anh em chúng tôi hay anh thấy một cái bảng “dấu hiệu đi đường” rất lạ vẽ hình một người đi xe đạp, chở theo một con heo kêu eng éc và còn có những nốt nhạc trong bảng dấu hiệu đó. Một anh khác nói:
- Mẹ, mầy nói phét, làm gì có cái bảng đi đường kỳ lạ đó?
Anh nọ cười trả lời:
- Thì nó có nghĩa là “đèo heo hút gió đấy”, mày không biết à!
Bây giờ chúng tôi lại rời xa miền đeo heo hút gió ấy để đi sâu hơn vào một miền núi cao, vực thẳm.
Cụ Nguyễn Công Trứ thời làm quan đã khẩn hoang, lập nên hai huyện Kim Sơn, Tiền Hải. Thời bị đi đày làm lính thú ở Nông Cống, Thanh Hóa có làm những bài hát nói đầy hùng khí mà tôi còn thuộc lòng như bài “Kẻ Sĩ” và “Chí Làm Trai”.

" Tước hữu ngũ sĩ cư kỳ liệt
Dân hữu tứ sĩ vi chi tiên
Có giang sơn thì sĩ đã có tên
Từ Chu, Hán vốn sĩ này là quí..."

Hoặc:
"Vòng trời đất dọc ngang ngang dọc
Nợ tang bồng vay trả, trả vay
Chí làm trai Nam, Bắc, Đông, Tây
Cho phỉ sức vẫy vùng trong bốn bể..."

Giờ đây hơn 400 kẻ sĩ chúng tôi được cấp phát dao rựa, cày cuốc, búa rìu. Nhớ ngày xưa “Xếp bút nghiên lo việc kiếm cung”, nay chẳng lẽ lại phải vùi thây nơi đáy hồ sông Mực?
Nghe anh bộ đội chân thành kể chuyện về Bác và Đảng cho khai quang lòng hồ sông Mực để đem cá lên núi, nuôi và gây giống, tôi chỉ tội cho anh bị lường gạt và thương cho sự hiểu biết nông cạn của dân tôi.

Kỷ niệm lúc ở Cồn Tiên lại hiện về. Tôi nhớ anh vệ binh tên Thuật, dẫn chúng tôi đi lao động cuốc đất. Khi đo anh nói: “Anh này cuốc bề ngang 2 mét, dài 20 mét, thế là 40 mét vuông”. Một hôm tôi cuốc bìa ngoài, đụng phải đường cái. Anh Thuật lại đo và nói: “Anh này cuốc hình tam giác, cạnh đáy 3 mét, chiều cao 15 mét, thế là 45 mét vuông”.
Từ đó anh em chúng tôi ai cũng tranh nhau cuốc hình tam giác. Các lô đất chúng tôi cuốc trông chẳng ra hình dáng gì cả. Kẻ cuốc ngang, người cuốc dọc, đâm tán loạn vào nhau để cố tạo ra cho được những hình tam giác. Anh Thuật bị đậu mùa từ thuở bé, thế là chúng tôi đặt cho anh một cái tên rất thích hợp là “Con Bò Lục”. Từ xa nhìn thấy anh chúng tôi nói ngay “Con Bò Lục đến tụi bay ơi!”. Sau biết được nhưng anh không giận, chỉ tủi thân nói “Các anh cứ trêu tôi hoài”. Bây giờ nghĩ lại, tôi thấy có lỗi đối với sự thật thà chất phác của anh.

Đoàn xe bắt đầu chạy đâm vào một khu rừng, sau một hồi lên đồi xuống dốc, đổ chúng tôi xuống một nơi núi rừng thâm u, chằng chịt cây cối xung quanh, đâu đây nghe tiếng nước chảy xiết, sau này biết ra thì chúng tôi ở thượng nguồn sông Mực. Mệt nhoài nhưng chúng tôi phải phát quang, dọn dẹp ngay để có chỗ ngủ và dựng nhà. Cực nhất là những anh em nhà bếp, phải đắp vội vàng những cái bếp để nấu ăn cho cả đội.
Ngày hôm sau chúng tôi bắt đầu làm nhà. Tôi bắt đầu biết được loại tranh nứa. Đó là những ống nứa đập giập xẻ dọc, chặt ra thành những đoạn dài 70 đến 80 phân, kết vào nhau bằng những sợi nứa, cột thành từng tấm tranh, xếp chồng lên nhau, gối nhau khoảng 1/4 tấm tranh; nhìn lên mái nhà thấy ánh sáng xuyên qua, nhưng mưa thì không dột.

Một hôm tổ chúng tôi được phân công chặt nứa bên kia sông, mỗi người một bó 15 cây . Nước sông Mực cuối năm lạnh cóng, sáng sớm chúng tôi phải thức dậy ra bờ sông. Hai bờ sông chỉ cách nhau khoảng 20 mét. Nước chảy khá nhanh và mạnh, chúng tôi phải sexy 100% để bơi qua sông. Ôi chao những thân hình tù tội gầy guộc!!!
Chúng tôi cởi bỏ tất cả quần áo, cho vào trong tấm ny-lông, buộc chặt vào trong cánh tay. Muốn bơi qua bờ bên kia, chúng tôi phải đi ngược lên trên khoảng 30 mét, rồi thả trôi theo dòng nước, chỉ bơi một tay, còn tay kia giữ bọc ny-lông, giơ cao qua khỏi đầu cho đừng ướt.
Nhớ năm học lớp Đệ Tứ ở trường Nguyễn Trãi, Bách nhắn tôi vào trường sớm trước 1 giờ trưa. Hai chúng tôi lẻn vào lớp học. Bách lấy ra một ổ khóa, khóa trái cửa lại. Chúng tôi kéo bàn ghế chận cửa ra vào, rồi leo cửa sổ ra, canh cho chốt cửa sổ rớt đúng vào khe, sau đó xếp hàng vào lớp bình thường với các bạn như không biết gì cả. Cửa khóa không vào lớp được và không còn phòng trống, chúng tôi được cho nghỉ học. Thế là lũ chúng tôi khoảng hơn 10 học sinh kéo nhau về sông cầu Tân Thuận, đến một bãi rác Mỹ gần đấy, nhặt lấy những ống giấy đạn đại bác làm phao bơi ra giữa sông. Tôi biết bơi từ những ngày ấy.
Dòng nước đưa chúng tôi đến bờ bên kia. Chỉ mới hơn 5 phút ngâm nước mà người tôi đã đỏ rần, lạnh cóng, răng đánh bò cạp, vội vàng mặt tất cả quần áo mang theo vào, choàng lấy tấm ny-lông lên vai, lao vào rừng chặt lấy, chặt để, miệng lầm bầm chửi “Tiên sư cha mầy...! Tiên sư bố mày...! Tiên sư cha mầy thằng chết băm! Tiên sư cha mầy thằng chết vằm!".
Vừa làm vừa chửi để trấn áp bớt cơn lạnh và đói cũng như trút bớt đi những bực tức trong lòng, chưa được ăn sáng mà cảm thấy như đã mất tiêu buổi sáng rồi.
Chuyến về còn khổ hơn, phải kéo bó nứa xa hơn đến 50 mét, thế mà vẫn bị nước đẩy, trôi xa khỏi bờ về một khoảng dài, vội vàng tròng hết cả quần áo vào người, vác bó nứa mà chạy như bay hầu cảm thấy được chút hơi ấm.

Rừng càng ngày càng được khai quang bởi sức bọn tù chúng tôi. Khoảng một tháng sau, chúng tôi chạm đến con đường đất đỏ đưa chúng tôi vào đây lúc trước. Thế là cứ một tuần 6 ngày, một ngày 8 tiếng, cộng thêm tranh thủ lao động trước và sau giờ làm, cộng thêm cách tuần lao động xã hội chủ nghĩa sáng chủ nhật, anh em chúng tôi hao mòn dần theo thời gian.

Một buổi chiều về trại với bó nứa tranh thủ trên vai. Tôi tưởng mình nhấc chân sẽ cao hơn sợi dây leo dưới đất, nhưng không..., thế là vấp ngã, nứa một nơi, rựa một nẻo, còn người thì nằm một đống chán chường. Ngửa mặt nhìn trời cho hết cơn mệt, tôi ngồi dậy gom nứa, gom dao, thất thểu từng bước nặng nhọc trở về trại.

Một hôm trên đường chúng tôi gặp một chú bé trai khoảng mười hai, mười ba tuổi, người còm cõi, đi nhặt những cành cây làm củi. Động lòng thương, một vài anh trong đội chặt cho chú bé một gánh củi, còn làm thêm một cái đòn xóc thật gọn cho chú bé. Thằng bé từ chối với lý do là không được mang cây tươi về làng, chỉ được nhặt cây khô và mục mà thôi. Đâm nản, một anh nổi cáu "Thế thì mày đi tìm củi mục đi, làm cho mà lại chê!". Chúng tôi thực sự không biết là mang cây tươi về làng sẽ bị phạt vạ. Anh khác thấy thằng bé ngơ ngác tội nghiệp, múc cho thằng bé một chén chè đậu xanh, đường và đậu anh em chúng tôi cắc củm để dành khá lâu mới có được nồi chè. Thằng bé ăn lấy ăn để, hít hà vì nóng, miệng hỏi:
- Cái gì ngon thế các chú?
- Chè đậu xanh đấy, mầy chưa ăn bao giờ à! Một anh trả lời.
- Từ bé đến giờ cháu mới được ăn lần đầu tiên đấy!
Anh bạn tôi bật cười về sự ngây thơ thật thà của thằng bé nhưng đôi mắt anh rướm lệ, có lẽ anh đang nghĩ về những đứa con của mình ở miền Nam vắng cha, chắc cũng đang thèm thuồng một chén chè đậu như thằng bé đáng thương này. Thế hệ tương lai của dân tộc tôi đấy à!!!, thiếu cả niềm vui thật nhỏ nhoi từ khi còn bé.

Tết ở miền Bắc chúng tôi được nghỉ sớm ngày 30 và 3 ngày Tết. Đội chúng tôi được phân phối một con trâu thịt và con trâu này được tiêu thụ một cách tận tình. Chỉ có phân, lông, hai hàm răng và bốn cái móng là được vất đi thôi. Hai cái sừng được các anh nhà bếp lấy làm đồ trang sức như lược, nhẫn, còn tất cả được tiêu thụ gọn gàng. Chúng tôi được phát những bát canh da trâu hầm nhừ như thạch cao, hoặc canh xương trâu lổn nhổn, thịt thì được chặt to kho mặn. Một anh bạn nhái giọng các anh cán bộ miền Bắc lúc lên lớp.
- “Nàm thì nười, không lói thì nơ nà, lói thì bảo người ta nấy ne, nễ nớn thì đòi ăn thịt trâu, thịt nợn”. *(một số người Bắc phát âm chữ “N” thành “L” hay ngược lại)*
Chúng tôi được phát kẹo và rượu chanh quốc doanh để hơi cay và chua trấn áp bớt mùi mỡ trâu.
Cả năm trời không có chất béo, chất ngọt, vì thế ba ngày Tết, lăng cụ Hồ là nơi chúng tôi xếp hàng viếng thăm nhiều nhất; có anh ở lăng cụ còn nhiều hơn ở trong lán. Đêm nằm nghe tiếng pháo nổ râm ran, mùi thuốc pháo ngửi vào ngộp thở, bụng anh nào anh nấy sôi sùng sục, thế là một màn thuốc Nam, thuốc lá cây dễ tiêu khắp nơi diễn ra suốt mấy ngày Tết. Nằm ngay gần cửa tôi còn thở được, chỉ tội các anh nằm ở giữa nhà chỉ biết rủa tên cúng cơm của Bác.
Ngày vui qua nhanh, mùng 4 tết chúng tôi uể oải bắt tay trở lại lao động một cách biếng nhác, rã rời.

Lòng hồ sông Mực bắt đầu hiện ra lởm chởm, nham nhở như một cái lòng chảo không đẹp mắt vì những chỗ cao, chỗ thấp không đều. Những chỗ cao thì cây trụi lủi, những chỗ thấp thì cây cối vẫn còn rậm rạp. Thì ra bản đồ không chính xác. Song song với công tác khai quang, mỗi khối phải cử 3, 4 người đi sửa chữa những nơi còn sót lại.

Suốt thời gian ở miền Bắc chúng tôi chẳng bao giờ được bữa ăn no, bữa sáng được 200 gr bột mì, bữa trưa 250 gr, bữa chiều 250 gr. Bột mì được vò thành những miếng tròn như lòng bàn tay, anh em chúng tôi gọi đùa "một ngày tiêu chuẩn ba bánh xe". Thời gian đầu không có rau xanh, chúng tôi hái những đọt tàu bay, đôi khi không luộc được, phải ăn sống, mùi rau tươi cay nồng, phải ráng nhai và nuốt cho có chút rau cỏ.

Có một ngày Chủ Nhật không phải lao động xã hội chủ nghĩa và không được ăn sáng, đói quá tôi rủ Thành, người Mỹ Tho, hai chúng tôi lần theo tiếng gà gáy, leo qua hai ngọn đồi nhỏ, quên cả những nguy hiểm có thể xảy ra, chúng tôi thấy một ngôi làng nhỏ, lần theo dốc ngọn đồi để xuống làng. Bước vào căn nhà đầu tiên, tôi hỏi người đàn bà vừa bước ra cửa:
- Bác có gạo bán cho tôi vài cân.
Bà xua tay bảo:
- Ở đây không có gạo bán đâu, các anh đi nơi khác cho.
Có lẽ bà ta sợ liên hệ với chúng tôi. Đi lần vào trong, ngôi nhà thứ hai và thứ ba cũng như thế, không ai dám tiếp xúc và buôn bán gì với chúng tôi. Vào gần tới giữa làng tôi nghe tiếng vọng cổ phát ra từ một ngôi nhà bên phải, tôi kéo Thành bước nhanh về phía đó.
Bước vào sân tôi trông thấy một thanh niên trẻ khoảng hơn 20 tuổi, tôi hỏi vội:
- Anh có gạo bán cho tôi vài cân.
Anh thanh niên trả lời:
- Không có đâu anh, chỉ có khoai sắn, các anh có ăn em để lại cho, 5 hào một cân.
Tôi xin được nấu nhờ bếp, anh vui vẻ chỉ cho tôi bếp, nồi và nước rửa khoai. Vừa châm bếp lửa tôi vừa hỏi:
- Anh nghe vọng cổ mà anh có biết ai hát không?
- Biết chứ anh, Thanh Kim Huệ và Minh Vương.
- Sao anh biết đó là Thanh Kim Huệ và Minh Vương?
- Năm 75 em theo đoàn quân vào tới Sài Gòn, đóng quân bên cầu chữ Y, ở nhà một bà mẹ chiến sĩ, cuối tuần bà thường dắt chúng em đi xem cải lương ở rạp Nguyễn Văn Hảo.

Ký ức tràn về trong tôi như cuốn phim quay chậm. Ngồi nhìn anh nói, tôi như muốn nuốt những lời đó vào lòng.

Từ Đại học Khoa Học Sài Gòn, theo đường Cộng Hòa, chạy xuống ngã tư Nancy, quẹo phải ở đường Trần Hưng Đạo, quẹo trái Nguyễn Biểu, góc đường là rạp hát Văn Cầm, chạy thẳng xuống cây cầu chữ Y, một phía qua lò heo Chánh Hưng, một phía về nhà đèn Chợ Quán, hay dọc theo đường bến Chương Dương đi về phía Cầu Kho, leo đò ngang qua rạch Bến Nghé để đi về phía cầu Dừa, hoặc quẹo trái trên đường Trần Hưng Đạo để đi về phía rạp Nguyễn Văn Hảo... Ôi! Những địa điểm mà tôi đã đi qua, từ tuổi thơ cho đến ngày trưởng thành, tôi thuộc lòng nhiều ngõ ngách, những tên đường của cái thành phố mà tôi đã được sinh ra và lớn lên, từ ngôi nhà mà Bố tôi đã gầy dựng trên đường Hồng Thập Tự khi ông vào Nam hơn 30 năm trước.
Nhớ những buổi trưa chị em tôi đi học sớm, ráng leo lên gần mười bậc cấp của rạp Nguyễn Văn Hào để cố xin cho bằng được tờ chương trình của tuồng cải lương mới "Gánh Hàng Hoa", "Đời Cô Lựu", "Con Gái Chị Hằng", "Sơn Nữ Phà Ca"..., hoặc để được nhìn ngắm các tấm posters, chân dung màu sặc sỡ của Thanh Nga, Ngọc Giàu, Hữu Phước, Hoàng Giang... Tôi nhớ như in hình ảnh một chú bé đừng trên những bậc thềm của rạp Nguyễn Văn Hảo gần 20 năm trước, nhìn về phía trường Trương Minh Ký nơi tôi theo học thuở ấu thơ, cách đó chỉ một góc đường, hình ảnh đó sao thật gần mà như xa xôi quá...
Tối hôm ấy tôi không ngủ được, phần vì quá no, phần vì nhớ nhà, cũng có thể vì tủi thân tù tội.

Một hôm đội tôi công tác gần với các toán thanh niên xung phong, họ thăm hỏi và chúc chúng tôi ra về mạnh giỏi. Những tin đồn sắp đến ngày về cũng làm cho anh em chúng tôi cảm thấy ấm lòng, rồi thì ngày đó cũng đến thật. Chúng tôi được nghỉ, thu xếp gọn gàng chờ xe đến đón.
Ngày rời lòng hồ sông Mực, những toán nhân công và thanh niên xung phong làm việc hai bên đường vẫy tay chào và chúc chúng tôi ra về được bình an. Tôi cảm thấy bản chát những người dân đen cùng khổ từ Bắc chí Nam, lúc nào cũng rộng lượng thương người.

Lúc ra miền Bắc, mỗi lần nghĩ đến bài hát "Em Tôi" của tác giả Lê Trạch Lựu là mỗi lần ngậm ngùi, "Ngày về xa quá người ơi!...". Hôm nay ngày về đến rồi thì lại cảm thấy đường về xa quá, dài đăng đẳng.

Tôi cứ thấp thỏm mong ngóng, sao lâu quá không thấy sông Gianh, cả ngày rồi mà chưa gặp Đèo Ngang, sao mà Vinh xa xôi thế, Đồng Hới đâu mất rồi. Những nơi chúng tôi về qua, tôi nhìn thấy gương mặt vui tươi của những người dân hai bên đường, có phải tại lòng chúng tôi đang vui chăng...?

Rồi thì xe cũng đến sông Bến Hải, chúng tôi thấy lòng rộn rã, những giọng cười, những tiếng thở phào nhẹ nhõm, vui mừng. Chúng tôi náo động hẳn lên và bắt đầu bàn tán, cá cược nơi đến sẽ là chỗ nào; ai cũng đếm thầm từng giây, từng phút.
Xe chạm bờ Bắc sông Bến Hải và vượt lên cầu, cảnh vật vẫn chẳng có gì thay đổi so với năm trước. Nhìn xuống dòng nước trong xanh lặng lờ trôi, tôi rướn người đứng dậy, gió thoang thoảng thổi mát rượi vào mặt, tôi rùng mình và chợt cảm thấy cầu đã đổi tên lại là cầu Hiền Lương để nối lại hai bờ Nam Bắc, để cho chúng tôi có đường về, để cho dân tộc tôi lại được thông thương, và để cho dòng máu Việt Nam lại chảy xuôi từ Bắc vào Nam theo nhịp đi của dân tộc.

Dọc đường quốc lộ 1 dẫn về căn cứ Ái Tử, những người dân miền Nam ngẩng lên nhìn chúng tôi với những gương mặt rạng rỡ, cảm thông như nhìn thấy người thân sau một thời gian dài xa cách. Vài "O" đã thảy lên trên đoàn xe chúng tôi những gói lá thức ăn, một gói may mắn đã rơi vào trong xe chúng tôi. Có lẽ đó là bữa ăn của họ “những người dân nghèo khổ”. Họ sẵn lòng nhịn đói để cho chúng tôi bớt đói lòng.
Bâng khuâng với niềm vui khó tả, tôi chợt thấm thía câu ca dao đầy tình tự quê hương.

"Nhiễu điều phủ lấy giá gương,
Người trong một nước phải thương nhau cùng".

Năm mươi năm sau ngày cha tôi rời quê nghèo, tôi cũng vượt biên để được tạm cư tại một nước thứ ba, rồi cũng như những người dân Việt đã cần cù lam lũ hơn 4 ngàn năm, tôi lại tiếp tục cần cù lam lũ để xây dựng hơn nửa đời còn lại nơi xứ người. Trong thâm tâm vẫn mang một ước nguyện, một ngày nào đó được đưa các con tôi về lại quê cha đất tổ, để được đi tiếp chặng đường còn sót lại về lòng đất quê hương.
Từ Thanh Hóa đến Tam Điệp, theo chân đoàn quân của Quang Trung Hoàng Đế về Thăng Long đập tan Tôn Sĩ Nghị, để được ngâm lại bài thơ "Thăng Long thành hoài cổ" của Bà Huyện Thanh Quan.

"Tạo hóa gây chi cuộc hí trường
Đến nay thấm thoát mấy tinh sương
Lối xưa xe ngựa hồn thu thảo
Nền cũ lâu đài bóng tịch dương
Đá vẫn bền gan cùng tuế nguyệt
Nước còn cau mặt với tang thương
Ngàn năm sử sách soi kim cổ
Cảnh đấy người đây luống đoạn trường"

Hoặc được trốn học để cùng đi với chàng thư sinh Nguyễn Nhược Pháp trẩy hội chùa Hương, để hẹn hò cùng cô bé mười lăm bới tóc đuôi gà.
Được nghe lời thề quyết thắng của Hưng Đạo Vương “Nếu không thắng giặc, thề không trở về lại trên dòng sông này”. Được xem Đinh Bộ Lĩnh tập trận cờ lau. Về Bạch Đằng Giang xem Ngô Quyền cỡi sóng phá tan giặc Nam Hán, chấm dứt một ngàn năm nô lệ Bắc phương. Về Cổ Loa theo dấu lông ngỗng để được xem chuyện tình Trọng Thủy Mỵ Châu. Đến Mê Linh nghe trống trận của Hai Bà, xem Triệu Ẩu cỡi voi đuổi giặc, hoặc ngã người trên chiếc thuyền nan nghe tiếng sáo Trương Chi mà tương tư nàng Mỵ Nương xinh đẹp, theo chân hoàng tử An Tiêm vào cung dâng dưa hấu cho Phụ Hoàng. Mộng thấy thần tiên mách bảo cho chàng hoàng tử út hiếu thảo làm bánh chưng, bánh dày nhân dịp Xuân về Tết đến. Ước mong nhất là được nhìn thấy tổ tiên chúng tôi, Lạc Long Quân và Âu Cơ bịn rịn chia tay, 50 người con theo cha lên núi, 50 người con theo mẹ xuống biển tạo nên dòng Bách Việt ngày nay.
Quê hương tôi đó lịch sử rạng ngời. Tôi mong có ngày được đưa các con tôi về để nhìn thấy dân tôi ấm no, hạnh phúc, đất nước tôi thống nhất, thanh bình, chứ đừng như anh em chúng tôi 25 năm trước, ngược dòng thời gian để chỉ phải nhìn thấy quê hương tôi và dân tộc tôi trong tang thương, đói nghèo và lạc hậu.

Anh Cao Xuân Huy, một niên trưởng Nguyễn Trãi, cũng là niên trưởng Thủy Quân Lục Chiến có lần nhắc lời cụ tổ chúng tôi trong bài hịch "Bình Ngô Đại Cáo" vang rền lịch sử "Lấy đại nghĩa để thắng hung tàn".
Hung tàn còn đó trên quê hương tôi, muốn được làm một nghĩa quân Lam Sơn nhưng đại nghĩa đâu không thấy, chỉ thấy rặt một phường xôi thịt, đỉnh chung, chưa cầm quyền đã buôn quan bán tước. Chắc là phải noi gương một cụ già xưa, đêm đêm thắp nhang cầu cho bạo chúa sống lâu, cho dân tôi bớt khổ.

"Cây có cội, nước có nguồn", "Chim có tổ, người có tông".

Thật đáng thương cho những kẻ tự xưng mình mang dòng máu Lạc Hồng, lại vì chút hiềm thù, tư lợi nhỏ nhen hoặc bè phái, đã và đang làm những điều xúc phạm đến dân tộc, đến quê hương.
Nguyện cầu hồn thiêng sông núi và anh linh tiền nhân rộng lòng tha thứ...

Viết để kính tặng và tưởng nhớ anh Lực, một kẻ sĩ đã ở lại sông Mực và kính tặng 400 anh em chúng tôi trong chuyến Bắc du năm 1977-1978.

Xem tiếp phần cuối

VĂN CHƯƠNG

NHỮNG MẢNH ĐỜI DANG DỞ - Phần 6

VĂN CHƯƠNG

Cây viết Bất Khuất

Người lính VNCH

Linh tinh